Voedselinitiatieven: waarom de MKBA de noodzaak onderstreept

Dagelijkse voedselonzekerheid, dichtbij huis én landelijk

Armoede en voedselonzekerheid zijn geen ver-van-ons-bed‑show: in Nederland leven ruim 500.000 huishoudens in armoede, en een ongezond voedingspatroon draagt 8,1% bij aan de totale ziektelast, met 12.900 sterfgevallen per jaar. Als mensen noodgedwongen ongezond eten of maaltijden overslaan, heeft dat grote gevolgen voor hun gezondheid en voor de samenleving als geheel. De zorgkosten die samenhangen met ongezonde voeding lopen op tot ongeveer €6 miljard per jaar, terwijl stress en depressies door voedselonzekerheid nog eens €340 miljoen kosten.

OVERHANDIGING VAN MKBA AAN WETHOUDER ZITA PELS (foto credits: Jean-Pierre Jans)

Wethouder Zita Pels (Voedsel & Duurzaamheid): “Deze voedselinitiatieven laten zien hoe het wél kan, concrete oplossingen voor een urgent probleem. Toegang tot gezond en betaalbaar voedsel is in onze stad nog lang niet vanzelfsprekend. Tegelijkertijd ondersteunen deze initiatieven duizenden gezinnen die het moeilijk hebben: dat is solidariteit in de praktijk. De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat dit geen tijdelijke noodoplossingen zijn, maar duurzame netwerken die onze stad sterker maken. Wij gaan nu onderzoeken hoe we deze aanpak structureel kunnen ondersteunen en opschalen, want uit dit onderzoek blijkt maar weer: mensen helpen loont.”

Voedselinitiatieven willen deze nood verlichten en maken ook een groot verschil met hun acties. De Maatschappelijke Kosten‑Baten Analyse (MKBA) brengt in kaart welke maatschappelijke waarde deze initiatieven leveren en waarom ze onmisbaar zijn – in Amsterdam‑Noord én daarbuiten.

Download de Voedselinitiatieven
Maatschappelijke Kosten‐Baten Analyse (MKBA)

Wat kan jij doen?
Sluit je aan bij een voedselinitiatief in je buurt. Word vrijwilliger, help met koken of distributie en leer je buren kennen.
Verspil minder voedsel. Koop bewust, deel overschotten via een buurtkoelkast of voedselhub en composteer.

Wat is een voedselinitiatief?
De MKBA onderzocht 32 initiatieven in Amsterdam‑Noord, variërend van voedseluitgiftepunten en sociale restaurantstot voedselverbindingsplekken, stadslandbouwprojecten en één voedselhub. Vrijwilligers en bewoners werken samen om voedseloverschotten te redden, gezonde maaltijden te koken en sociale netwerken op te bouwen. Het netwerk bereikt circa 1.900 minimahuishoudens en realiseert naar schatting €15 miljoen maatschappelijke waarde per jaar, terwijl de jaarlijkse directe middelen slechts €1,7 miljoen bedragen. Zonder de voedselinitiatieven zouden de kosten voor armoede, gezondheidsproblemen en milieuschade oplopen tot circa €45–55 miljoen per jaar.

Kernpunten uit de MKBA

De MKBA toont overtuigend aan dat de voedselinitiatieven een noodzakelijk onderdeel van onze sociale infrastructuur. Tegelijkertijd zijn de voedselinitiatieven zelf kwetsbaar. Enkele feiten en cijfers:

• Grote impact met weinig middelen. De 32 voedselinitiatieven in Amsterdam‑Noord bereiken 1.900 minimahuishoudens en leveren €15 miljoen maatschappelijke waarde per jaar met een budget van slechts €1,7 miljoen. Dat betekent dat iedere geïnvesteerde euro meerdere euro’s aan opbrengst oplevert.
• Hoge baten‑kostenratio’s. Voor de diverse typen initiatieven liggen de baten‑kostenratio’s tussen ongeveer 5 en 22; sociale restaurants behalen zelfs een ratio van 22,3. Zelfs wanneer vrijwilligersuren worden gewaardeerd, liggen de ratio’s nog altijd ver boven de 5.
• Voorkomen is goedkoper dan genezen. In een scenario zonder deze initiatieven lopen de maatschappelijke kosten voor armoede, gezondheid en milieuschade op tot €45–55 miljoen per jaar. Wanneer ook verloren levensjaren (QALY’s) worden meegerekend, kan de schade oplopen tot €81–162 miljoen voor alle minimahuishoudens.
• Nationale relevantie. Armoede en voedselonzekerheid treffen ruim 500.000 huishoudens. Een ongezond voedingspatroon veroorzaakt 12.900 sterfgevallen per jaar en leidt tot €6 miljard zorgkosten, terwijl voedselverspilling de samenleving €4,5 miljard kost. De ervaringen uit Amsterdam‑Noord laten zien hoe effectief lokale projecten kunnen zijn in het verzachten van deze kosten.

Waarom zijn voedselinitiatieven zo belangrijk?

• Bestaanszekerheid en gezondheid: Initiatieven zorgen voor toegang tot gezond voedsel en voorkomen dat mensen gebruik moeten maken van dure zorg en sociale vangnetten.
• Persoonlijke ontwikkeling en sociale cohesie: Vrijwilligers en deelnemers doen nieuwe vaardigheden op, versterken hun netwerk en vinden een plek om samen te zijn. Sommigen fungeren als vangnet: zij signaleren problemen en verwijzen mensen door naar formele instanties.
• Voedselverspilling en milieu: Door overschotten te verwerken tot maaltijden of te verdelen via buurtkoelkasten redt het netwerk tonnen voedsel en voorkomt CO₂‑uitstoot.
• Kostenbesparing: De Baten/Kosten‑ratio’s van veel initiatieven zijn uitzonderlijk hoog – een euro investering levert soms meer dan tien euro maatschappelijke waarde op.

Aanbevelingen uit de MKBA

De MKBA doet vier kernsuggesties om de waarde van voedselinitiatieven te borgen:
1. Erkenning en structurele verankering: Zie voedselinitiatieven als een collectieve infrastructuur en bied structurele financiering, huisvesting en logistieke ondersteuning.
2. Gecoördineerde investeringen: Combineer interventies zoals gedeelde keukenruimte, elektrische logistiek en een facilitaire koepelcoöperatie met opschalingsmaatregelen zoals een stedelijk fonds of donatieplicht.
3. Regie en samenwerking: Stel een voedselcoördinator en netwerkcoördinator aan om versnippering tegen te gaan en de doelgroep beter te bereiken.
4. Monitoring en participatie: Gebruik instrumenten zoals de Food Insecurity Experience Scale en betrek bewoners actief om cultuur‑ en taalbarrières te doorbreken.

De nulsituatie in het rapport kijkt niet alleen naar Amsterdam‑Noord maar ook naar de landelijke context. Een ongezond voedingspatroon draagt 8,1 % bij aan de totale ziektelast in Nederland en veroorzaakt circa 12.900 sterfgevallen per jaar; de hiermee samenhangende zorgkosten bedragen ongeveer €6 miljard. Daarnaast heeft ruim een half miljoen volwassenen een depressie; werkgevers verliezen daardoor €1,8 miljard aan verzuim, en depressiezorg kost nog eens €1,6 miljard per jaar. Voedselonzekerheid verhoogt stress en depressies; een conservatieve schatting wijst op €340 miljoen aan kosten die hieraan zijn toe te schrijven.

Kansrijke interventies: 14 vergeleken

Naast de bestaande 32 initiatieven onderzocht de MKBA veertien mogelijke interventies die het voedsellandschap in kunnen versterken. Het spectrum loopt uiteen van digitale voedselbonnen en een professionele HACCP‑keukenruimte tot elektrische logistiek (vrijwilligers die voedseloverschotten ophalen met elektrische bussen) en straat- of buurtkoelkasten. Andere opties zijn stadslandbouwprojecten, een incubator voor voedselverbindingsplekken, universelle schoolmaaltijden, een Stadspas Veggiebox, een subsidie voor een centrale voedselhub, de aanstelling van een voedselcoördinator en een netwerkcoördinator, een donatieplicht voor supermarkten en groothandels, een stedelijk fonds voor co‑financiering en een facilitaire koepelcoöperatie. Voor elk van deze interventies becijferde de MKBA de kosten, de maatschappelijke baten en de baten‑kostenratio.

De analyse wijst uit dat sommige maatregelen een bijzonder hoge baten‑kostenratio hebben. Vooral elektrische logistiek (waarbij vrijwilligers met elektrische busjes overschotten ophalen), een centrale voedselhub voor herverdeling, de donatieplicht voor supermarkten en groothandels en de aanstelling van een (netwerk)coördinator leveren per publieke euro een veelvoud aan maatschappelijke waarde op. Ook de gedeelde keukenruimte en de incubator voor voedselverbindingsplekken scoren hoog. Interventies zoals schoolmaaltijden en stadspasacties hebben een lagere financiële ratio, maar ze zijn essentieel voor gezondheid en gelijke kansen. De MKBA benadrukt dat een combinatie van maatregelen vaak het meeste effect heeft: logistieke oplossingen en infrastructuur leveren hoge rendementen, terwijl sociale programma’s zorgen voor preventie en inclusie.

Actualiteit: armoede en schulden nemen toe

Hoewel er steeds meer aandacht is voor bestaanszekerheid, laten recente cijfers zien dat armoede niet uit het zicht verdwijnt. Volgens CBS steeg het aandeel mensen met schulden in alle inkomensgroepen tussen 2021 en 2023; mensen onder de armoedegrens zijn drie keer zo vaak in schulden en mensen net boven de armoedegrens twee keer zo vaak. Dat betekent dat armoede gepaard gaat met stress, gezondheidsproblemen en beperkte toekomstkansen.

Wat kun jij doen?

Tot slot: de MKBA als wake‑up call

De conclusies van de MKBA laten niets aan de verbeelding over: voedselinitiatieven zijn geen luxe, maar noodzaak. Ze leveren veel meer op dan ze kosten en dragen bij aan de gezondheid, het welzijn en de sociale cohesie van onze samenleving. Terwijl media regelmatig berichten over armoede en oplopende schulden, laat deze analyse zien dat buurtprojecten werken – mits we ze de ruimte en middelen geven.

Wat in Amsterdam‑Noord gebeurt, kan en moet breder navolging krijgen. In jouw dorp of wijk kunnen stadsmoestuinen, buurtrestaurants en voedselhubs net zo’n groot verschil maken. Om die impact te realiseren is structurele steun nodig van overheden, bedrijven en burgers. Door samen te investeren in voedselinitiatieven maken we Nederland veerkrachtiger, gezonder en duurzamer.  Iedere maaltijd telt.
Download de Voedselinitiatieven
Maatschappelijke Kosten‐Baten Analyse (MKBA)